W pracy przedstawiono współczesne zasady kształtowania przestrzeni publicznych miast europejskich, przy zastosowaniu narzędzia, którym jest projektowanie urbanistyczne, w odniesieniu do przekształceń struktury przestrzennej i obrazu miasta. Tekst opatrzono obszernym materiałem ikonograficznym i ilustracyjnym.
PRZESTRZENIE PUBLICZNE
MIAST EUROPEJSKICH
— PROJEKTOWANIE URBANISTYCZNE
Głównym celem pracy jest określenie współczesnych zasad kształtowania przestrzeni publicznych miast europejskich przy zastosowaniu narzędzia, którym jest projektowanie urbanistyczne, w odniesieniu do przekształceń struktury przestrzennej i obrazu danego miasta.
Założono, że jakość przestrzeni współczesnego miasta zależeć będzie od jakości jego przestrzeni publicznych oraz że projektowanie urbanistyczne jest niezbędnym narzędziem w procesie kształtowania krajobrazu miasta, w tym harmonijnych przestrzeni publicznych. Jest to także założenie, że przekształcanie istniejących przestrzeni publicznych oraz tworzenie nowych przestrzeni w miastach europejskich ma związek z ograniczaniem wzrostu terytorialne go miast i popieraniem rozwoju ich wewnętrznych obszarów. Wynika stąd kolejny istotny cel pracy, czyli określenie współczesnych kryteriów kwalifikujących jakość zagospodarowania przestrzeni publicznych.
Potrzeba badań przedstawionych w pracy wynika z konieczności określenia jak przekształcane lub nowe przestrzenie publiczne wpływają na powstawanie akceptowanego obrazu miasta (ładu przestrzennego). Jednocześnie niezbędne stało się określenie, w jakim stopniu dana przestrzeń publiczna przyczynia się do utrzymania bądź wykształcenia odrębnej tożsamości miasta. W pogłębiającym się zjawisku ujednolicania krajobrazu współczesnych miast kształtowanie ich tożsamości powinno być podstawową potrzebą każdego miasta.
Ogólna charakterystyka przemian struktury miast europejskich i przestrzeni publicznych oraz badania najlepszych przykładów kształtowania współczesnych przestrzeni publicznych analizowane na tle charakterystyki trendów dominujących w procesach gospodarowania przestrzenią całego miasta stanowią podstawową treść pracy. Szczegółowe badania przestrzeni publicznych zostały poprzedzone licznymi analizami ogólnymi.
Analiza wskazań głównych dokumentów planistycznych (takich jak: Agenda 21, Agenda Habitat, Nowa Karta Ateńska 2003 i wielu innych) wykazała, że wszystkie dokumenty postulują dwa zasadnicze kierunki rozwoju miast europejskich (w zakresie formy przestrzennej miasta): ochronę istniejących centrów miast, jako ważnych symboli europejskiego dziedzictwa kulturowego, oraz kształtowanie i zarządzanie przestrzeniami otwartymi, jako integralną częścią rozwoju miast. Stwierdzono także, że obecnie w zagospodarowaniu przestrzennym współczesnych miast europejskich możemy zaobserwować dwa najistotniejsze rodzaje zjawisk, występujących równolegle:
1) „ekspansja wewnętrzna” miasta — czyli przekształcanie i rozwój centralnych obszarów miast,
2) „ekspansja zewnętrzna/terytorialna” miasta — czyli rozwój miasta w strefie obrzeżnej.
Do jednego z najważniejszych narzędzi kształtowania krajobrazu miasta należy projektowanie urba nistyczne. Stwierdzono także, że przenikanie się przestrzeni o różnym charakterze (dzięki zasadzie wielofunkcyjności terenów) oraz ich świadoma kompozycja może ukształtować harmonijną i zrówno ważoną współczesną tkankę i krajobraz miasta.
W rozprawie wskazano dwa główne nurty w kształtowaniu przestrzeni publicznych, występujące równolegle we współczesnych miastach europejskich: rewitalizację historycznych przestrzeni publicznych, projektowanie nowych przestrzeni publicznych. Dokonano także analizy nowych zjawisk urbanistycznych, które pojawiają się w miastach oraz związanych z tymi zjawiskami nowych przestrzeni publicznych. Zwłaszcza w dużych miastach widać próby restrukturyzacji ich tkanki za pomocą projektów urbanistycznych w dużej skali.
Ostatecznie w pracy, ze względu na dużą różnorodność krajobrazu współczesnych miast oraz typów przestrzeni publicznych, zdecydowano się na podział i badania przestrzeni publicznych, biorąc pod uwagę strukturę fizjonomiczną miasta. Struktura ta, czyli obraz miasta odczytywany jest dzięki wyróżniającym się elementom fizjonomii miasta, którymi są:
1) rejony i obszary,
2) granice i krawędzie,
3) drogi i przejścia,
4) węzły i punkty centralne,
5) charakterystyczne punkty i dominanty.
W rezultacie, poszczególne przestrzenie publiczne zostały przypisane do grup wymagających odmiennych zasad przekształceń przy użyciu zasad projektowania urbanistycznego.
Ustalono, że tożsamość i jakość przestrzeni publicznych stanowią dwa główne kryteria oceny współczesnych przestrzeni publicznych. W trakcie badań zauważono, że oryginalna i niepowtarzalna kompozycja przestrzenna za łożenia jest jednym z decydujących elementów, wpływających na ukształtowanie nowej tożsamości danej przestrzeni publicznej. Stąd analizy najciekawszych przykładów przestrzeni publicznych w miastach europejskich doty czą założeń o interesujących rozwiązaniach
kompozycyjnych, wraz ze szczegółowymi badaniami tych kompozycji.
W pracy wyodrębniono następujące szczegółowe kryteria klasyfikujące jakość zagospodarowania przestrzeni pub licznych: stopień inspiracji tradycją miejsca i uwzględnienia genius loci, czyli ducha miejsca, oryginalność koncepcji projektowej, czytelność i jakość kompozycji przestrzennej, stopień wykształcenia indywidualnej tożsamości, innowacyjność rozwiązań, rolę architektury i rzeźby w kształtowaniu danej przestrzeni publicznej, oszczędność, przyjazność przestrzeni (w tym: dostępność, ruch pieszy), stopień zapewnienia różnorodnych aktywności, stopień społecznego użytkowania przestrzeni. Stwierdzono, że jednym z najważniejszych kryteriów oceny zagospodarowania przestrzeni publicznych
jest oryginalność koncepcji projektowej oraz czytelność i jakość kompozycji przestrzennej.
W zakwalifikowanych do badań szczegółowych przestrzeniach publicznych podjęto próbę określenia ich jakości przez zastosowanie wskazanych kryteriów klasyfikujących jakość zagospodarowania przestrzeni publicznych. Z uwagi na bardzo szerokie pole badawcze oraz różnorodność i indywidualizm rozwiązań skoncentrowano się na badaniach jakości kompozycji przestrzennej danej koncepcji projektowej, a także na jakości elementów tworzących tę kompozycję. Badania szczegółowe wybranych przestrzeni publicznych stały się podstawą do opracowania zasad kształtowania przestrzeni publicznych w miastach europejskich przy użyciu narzędzia, którym jest projektowanie urbanistyczne.
Zasady kształtowania przestrzeni publicznych w miastach (efekt końcowy pracy) są następujące:
— Pierwszą ważną zasadą kształtowania współczesnych przestrzeni publicznych jest wytworzenie wyrazistej tożsamości każdej przestrzeni, odróżniającej dane miejsce od innych przez: nawiązanie do istniejących wartości obszaru i jego cech najbardziej charakterystycznych, czyli ducha miejsca, ukształtowanie wyraźnych cech funkcjonalnych i przestrzennych, ukształtowanie oryginalnej koncepcji projektowej i interesującej kompozycji przestrzennej, wkomponowanie założenia w istniejący krajobraz i istniejącą strukturę miasta, zastosowanie indywidualnie za projektowanych i o wysokiej jakości detali urbanistycznych i materiałów budowlanych (oświetlenia, małej architektury, mebli ulicznych, powierzchni posadzki, drogowskazów i znaków reklamowych), kształtowanie wartościowej architektury, zapewnienie odpowiedniej roślinności, elementów wodnych, pomników i rzeźb (w tym oryginalnych dzieł sztuki światowej sławy artystów).
— Drugą ważną zasadą kształtowania przestrzeni publicznych jest dbałość o ich wysoką jakość i spójność ze strukturą miasta. Zarówno w przestrzeniach publicznych poddanych rewitalizacji, jak i w przestrzeniach nowych wysoka jakość może być osiągnięta między innymi dzięki: wysokiej jakości kompozycji przestrzennej danej przestrzeni, wysokiej jakości budowli, zastosowanej zieleni oraz detalom urbanistycznym. Osiągnięcie wysokiej jakości przestrzeni publicznych wymaga stosowania narzędzi, takich jak projektowanie urbanistyczne i kompozycja urbanistyczna, a także szerokiej współpracy różnych specjalistów.
Wśród zasad szczegółowych wymienić należy: zapewnienie elastyczności rozwiązań, określenie programu funkcjonalnego, zapewnienie różnorodności, zapewnienie w danej przestrzeni możliwości aktywności stałych i zmiennych, zapewnienie bezpieczeństwa, zapewnienie dostępności, zapewnienie oszczędności kosztów.
Zasady kształtowania przestrzeni publicznych w miastach mogą być niezwykle przydatne w gospodarowaniu przestrzenią miast, w tym miast polskich. W Polsce działalność planistyczna dotycząca kształtowania harmonijnych przestrzeni publicznych jest dzisiaj niezbędna i natychmiast potrzebna. Wnioski mogą mieć także istotne znaczenie dla rozwoju architektury i urbanistyki (jako dyscypliny naukowej), jak również dla rozwoju cywilizacyjnego Europy. Mogą one znaleźć zastosowanie w praktyce, a transfer tej wiedzy do praktyki planistycznej może przynieść wy mier ne efekty ekonomiczne.
Praca została zrealizowana przy uwzględnieniu istniejącego stanu wiedzy i zastosowaniu metod odpowiednich dla morfologicznych badań przestrzeni miejskiej. Mimo że w badaniach związanych z obrazem miasta, z jego morfologią, dominują problemy przestrzenne, w pracy zagadnienia czysto przestrzenne wiązano z procesem gospodarowania miastem, co wyraziło się sięganiem do wiedzy z różnych dziedzin nauki, stosowaniem rozmaitych metod badawczych i odwołaniami do praktyki planistycznej, której praca ma służyć.
